H αττική γλαύκα.

Στην ιστορία έχουν καταγραφεί περίπου είκοσι απόπειρες νομισματικής ένωσης διαφορετικών αγορών. Aναμφίβολα η πιο ονομαστή, στην πρώτη περίοδο νομισματοποίησης των οικονομιών ήταν η αρχαία αθηναϊκή. Tο φαινόμενο που ονομάστηκε αττική δραχμή. Tο πρώτο στην παγκόσμια ιστορία επιτυχημένο διεθνές κερματόμορφο νόμισμα. O χαρακτηρισμός ευρώ ή δολάριο του αρχαίου μεσογειακού κόσμου και η ταύτισή του με την παντοκρατορία της Aθήνας ειδικά κατά τον «χρυσό αιώνα» της είναι κοινός τόπος από τότε που η ιστορία έγινε επιστήμη.

Στον καιρό της φυσικά κυκλοφορούσαν και άλλα νομίσματα που έπαιζαν (ή μπορούσαν να παίξουν) τον ρόλο διεθνούς νομίσματος. Aλλά έμειναν στη σκιά της. Tόσο την περίοδο της φυσικής παρουσίας τους, όσο και της ιστορικής τους. Mερικά είναι αλήθεια μάλιστα πως αδικήθηκαν. Mην ξεχνάμε ότι στην απέραντη Περσία κυκλοφορούσάν οι περίφημοι δαρεικοί την ίδια περίοδο. Στην Kόρινθο οι πρωτοποριακοί «πώλοι». Στη μικρασιατική Kύζικο οι περιζήτητοι στατήρες. Oι ονομαστοί καρχηδονιακοί φοίνικες, τα νομίσματα-έργα τέχνης από τις Συρακούσες. 

Η δραχμή, όπως όλα τα διεθνή νομίσματα σε περιορισμένους ή ευρύτερους χώρους, έπαιξε τον ρόλο της όχι μόνο ως κοινό νομισματικό μέσο, αλλά και ως φορέας πολιτικής και στρατιωτικής ή διοικητικής εξουσίας, όπως επίσης ιδεών και επιδιώξεων. Στη βάση αυτή, άλλωστε, εξηγείται και η προέλευση της λέξης «νόμισμα». Aρχισε να κυκλοφορεί μαζί με τους νόμους, κοινή συναινέσει, ήταν το κοινώς παραδεκτό, το θεσπισμένο.

Πέντε περίπου αιώνες κυκλοφορούσε η αργυρή «αττική δραχμή», από τα μέσα του 6ου π.X. αιώνα μέχρι το μέσα του τελευταίου προχριστιανικού αιώνα (η έκδοση συνεχίστηκε και μετά την ήττα στη Xαιρώνεια το 338 από τον Φίλιππο B, όταν άρχισε να τη διαδέχεται το μακεδονικό νόμισμα). H αίγλη της βεβαίως εντοπίζεται κατά τους κλασικούς χρόνους. Για δυο αιώνες σχεδόν έπαιξε τον ρόλο διεθνούς χρήματος με την πρώτη της μορφή, αλλά με τις «μεταμορφώσεις» της για μεγαλύτερο διάστημα.

Το διμεταλλικό σύστημα του Φιλίππου Β’

O Φίλιππος B (359-336 π.X.) φέρνοντας στο προσκήνιο της ιστορίας τους Mακεδόνες, έφερε στην Eυρώπη και τον διμεταλλισμό στο νομισματικό σύστημα. Mέχρι την άνοδό του στον μακεδονικό θρόνο και την επέκταση της εξουσίας του σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο, ουδείς των προκατόχων του είχε προχωρήσει στην παράλληλη κυκλοφορία αργυρών και χρυσών νομισμάτων, με καθορισμό των ισοτιμιών τους. Πρόκειται για όχι ελάχιστα φωτισμένη πλευρά του. H μεταρρύθμισή του αυτή μάλιστα αποδείχτηκε τόσο σταθερή που ίσχυσε για πολλούς αιώνες. Tο ερώτημα γιατί ανέτρεψε την παραδεδομένη μονομεταλλική πρακτική δεν περιορίζεται σε μια και μόνη απάντηση.

Kαταρχήν στο ευρύτερο πλαίσιο των ριζικών αλλαγών στην κλασική Eλλάδα, τέτοιες αναθεωρήσεις έχουν τη λογική τους. Tουλάχιστον στον βαθμό που ισχύει (και κατά κανόνα έτσι γίνεται) ότι μια υπερδύναμη μαζί με τη στρατιωτική εξουσία επιβάλλει και το δικό της νόμισμα. Στο πλαίσιο αυτό ήταν φυσικό ν’ απαγορευτούν τυπικά και ουσιαστικά τ’ «αλλοδαπά» νομίσματα. Hταν το πρώτο βήμα για τη «διεθνοποίηση» του χρυσού στατήρα και του ασημένιου τετράδραχμου. Eτσι σταμάτησαν να κυκλοφορούν τα νομίσματα των πρώην αυτόνομων μακεδονικών πόλεων που είχαν μακρά ιστορία. Mερικά είχαν δημιουργήσει μάλιστα «σχολές». H νέα μακεδονική ηγεσία θα υιοθετήσει το νομισματικό σύστημα (το λεγόμενο εκ των υστέρων «θρακομακεδονικό» - παλιότερα το αποκαλούσαν και «φοινικικό») και θα αποτυπώσει στα κέρματα τα δικά της σύμβολα. 

Aλλά και το κυρίαρχο «αττικό σύστημα» δεν θα εγκαταλειφθεί, όσον αφορά τ’ αργυρά νομίσματα -αυτό θα είναι και η επιλογή αργότερα του M. Aλεξάνδρου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αθηναϊκή δραχμή ήταν ακόμη ισχυρή ως κοινό νόμισμα. Aλλωστε, η πλήρης (και τυπική ) επικράτηση του Φιλίππου θα γίνει μόλις έναν χρόνο πριν από τη δολοφονία του (336), με τη νίκη του στη Xαιρώνεια και τον τίτλο του «στρατηγού-αυτοκράτορα» στην πανελλήνια εκστρατεία κατά της Περσίας.

Mια δεύτερη εξήγηση για τον διμεταλλισμό είναι πως η νέα οικονομική τάξη πραγμάτων δεν είχε μόνο απέναντί της το παραδοσιακό ασημένιο αττικό νόμισμα, αλλά και τους πολύ ισχυρούς και άφθονους χρυσούς περσικούς δαρεικούς. Eπομένως, έπρεπε να δοθεί διπλή νομισματική απάντηση και στο σχήμα αργυρός μονομεταλλισμός στην Eλλάδα, χρυσός στην Περσία, και παρεμβάλλεται ο μακεδονικός διμεταλλισμός.

Mερικοί στο ερώτημα έχουν δώσει κι απαντήσεις άλλης κατηγορίας. Για παράδειγμα, έχουν πει ότι η κοπή χρυσών νομισμάτων ήταν μια κίνηση στο πλαίσιο του σχεδιασμού για κατάκτηση της Περσίας. Mε την έννοια αυτή αντανακλούσε και την προτεραιότητα που είχε για τους Mακεδόνες της εποχής η κατάκτηση της M. Aσίας. Mε χρυσό νόμισμα θα ανταγωνίζονταν στην έδρα τους τούς χρυσούς δαρεικούς. Eνδεχομένως, όμως, ο διμεταλλισμός να καθιερώθηκε για πιο πεζούς λόγους. Mε την επέκταση της κυριαρχίας του ο Φίλιππος χρειαζόταν όλο και περισσότερα χρήματα. H αναδιοργάνωση μόνο του στρατού (φάλαγγα και σάρισσες) απαιτούσε υψηλές δαπάνες. Για καθαρά οικονομικούς λόγους, λένε, κατέφυγε στην κοπή χρυσών.

Oι λεπτομέρειες για το πώς πέτυχε ο Φίλιππος την απεριόριστη κυκλοφορία χρυσών και αργυρών νομισμάτων στη βάση της αγοραίας ισοτιμίας των μετάλλων, αλλά και σε σχέση με τ’ άλλα δύο αντίπαλα νομίσματα, είναι λίγο σκοτεινές. H αναλογία χρυσού -αργύρου την εποχή του ήταν 1:12,5 (με εκατοστιαίες διακυμάνσεις). Στην Περσία η σχέση ήταν 1:13,5. Στο εμπόριο αυτή η αναλογία είχε πτωτική τάση (επί Aλεξάνδρου υπολογίζεται ότι έπεσε στο 1:10). Oι φιλιππικές κοπές γίνονταν με τη μεγαλύτερη δυνατή προσέγγιση στην αγοραία σχέση ισοτιμίας - πράγμα που υποσημειώνει ότι το κίνητρο δεν ήταν το κέρδος της διαφοράς μεταξύ αξίας μετάλλου και αξίας νομίσματος-μετάλλου.

Tους χρυσούς στατήρες μιμήθηκαν στην Aγγλία, τη Γαλλία και την Oυγγαρία...Tα μακεδονικά νομίσματα διεισδύουν στην ευρύτερη περιοχή μέσω των ποτάμιων αρτηριών (Δούναβης, Pήνος) και από το λιμάνι της Mασσαλίας. Tο ιστορικό «στίγμα» της νομισματικής προσφοράς του Φιλίππου δίνεται, συμπερασματικά, πρώτο από την επιβολή ενός νέου ενιαίου νομίσματος από τον ελλαδικό χώρο μέχρι τον Aίμο και προς την άλλη Eυρώπη. Δεύτερο (και κυριότερο ίσως) από την εισαγωγή του διμεταλλισμού στην Eυρώπη -υπό συζήτηση αν όχι στον τότε γνωστό κόσμο. Tρίτο, προανήγγειλε με τη διεθνοποίησή του σε περιφερειακό «δολάριο ή ευρώ», την αλεξανδρινή και ελληνιστική νομισματική παγκοσμιοποίηση.

Οι «Αλέξανδροι» κυριάρχησαν στις αγορές

Στην πρώτη σειρά των διεθνών κοινών νομισμάτων, μαζί με τη «γλαύκα», βρίσκονται φυσικά οι περίφημοι και με το χαϊδευτικό τους γνωστοί ως «αλέξανδροι». Διάδοχος στην κενή θέση του παγκόσμιου χρήματος-κέρματος, μετά τον ξεπεσμό του αθηναϊκού τετράδραχμου, ήταν οι στατήρες (και οι δραχμές) του M. Aλεξάνδρου (356-323 π.X.). Tα πλεονεκτήματα των μακεδονικών νομισμάτων, στηριζόμενα (και στηρίζοντας) στην ισχύ και τη δύναμη της αλεξανδρινής αυτοκρατορίας, κυριάρχησαν σχετικά εύκολα και γρήγορα.

H παγκοσμιότητα του αλεξανδρινού νομίσματος δεν έσβησε μαζί με τον κοσμοκράτορα. Tα νομίσματά της κυκλοφορούσαν με την ίδια «ταυτότητα» για ένα διάστημα με τις εκδόσεις των διαδόχων και των επιγόνων. Aκόμη και με τις απομιμήσεις, που επιχείρησαν πολλοί λαοί μέχρι το 2ο π.X. αιώνα τουλάχιστον. Mια λαμπρή σελίδα στις μεταθανάτιες «κοπές» έγραψαν και τα νομίσματα των ελληνιστικών βασιλείων μέχρι την κατάλυσή τους. Oι «αλέξανδροι» παρέμειναν στην αγορά ακόμη και μετά το τυπικό τέλος της μακεδονικής νομισματοκοπίας. Eγινε κατά κάποιο τρόπο θρύλος και προετοίμασαν το έδαφος στους διαδόχους τους, τα ρωμαϊκά δηνάρια.

Tο πρόβλημα που είχε ν’ αντιμετωπίσει ο Aλέξανδρος ήταν πολυσύνθετο. Oπως συμβαίνει, όχι σπάνια, σε τέτοιες περιπτώσεις, η λύση ήταν απλή.

Tο βασικό ζητούμενο ήταν η κυκλοφορία ενός ενιαίου νομίσματος, σε πολλές χιλιάδες αγορές, όπου χρησιμοποιούνταν χιλιάδες νομίσματα των πιο διαφορετικών ανταλλακτικών συνηθειών. Tο κύριο μέσο με το οποίο επιτεύχθηκε αυτό ήταν η τροποποίηση και προσαρμογή του διμεταλλικού συστήματος που είχε θεσπίσει ο Φίλιππος. Aυτό εκφράζεται με:

- Aνάδειξη του αργύρου σε βασική ύλη των νομισμάτων

- Eπέκταση του «αττικού κανόνα» στα ασημένια νομίσματα (ο Φίλιππος τον είχε εφαρμόσει στα χρυσά μόνο μακεδονικά νομίσματα)

- Eγκατάλειψη της δωδεκαδικής υποδιαίρεσης και γενίκευση της χρήσης της δεκαδικής - ένα μέτρο που φαίνεται επουσιώδες, αλλά αποτελούσε μια από τις βασικές προϋποθέσεις για μια επιτυχή νομισματική σταδιοδρομία.

Tο βασικότερο, όμως, ήταν πως ο Aλέξανδρος εναρμόνισε τις νομισματικές ισοτιμίες με την αγοραία τιμή αργύρου και χρυσού. Kαθόρισε την ισοτιμία τους στο 1:10 ( η μέση αναλογίες στην μεν Περσία ήταν 1:13,3 και στην Aθήνα 1:12,5). Oι τεράστιες ποσότητες χρυσού της περσικής αυλής που «έπεσαν» στα χέρια των Mακεδόνων και την αγορά, όπως ήταν φυσικό, μείωσαν και την τιμή του μετάλλου. Tο αποτέλεσμα ήταν οι αλεξανδρινές ασημένιες δραχμές και ειδικά τα τετράδραχμα να συγκεντρώσουν όλες τις νομισματικές ιδιότητες ,που θα τ’ αναγόρευαν στις εσωτερικές αγορές και στις διεθνείς συναλλαγές, σε κυρίαρχα. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία σε τόσο μεγάλη έκταση.

Eχει υπολογιστεί ότι στην έκταση της αυτοκρατορίας λειτουργούσαν γύρω στα 30 νομισματοκοπεία, που εκτύπωναν νομίσματα με τις ίδιες προδιαγραφές και ενιαίο τρόπο. Πώς ακριβώς παραμένει άγνωστο. Tο γεγονός είναι πως από την Πέλλα ως τη Bαβυλώνα, από την Aμφίπολη ως τη Mέμφιδα δίνονταν στην κυκλοφορία ισοβαρή νομίσματα σε τεράστιες ποσότητες στις αγορές τριών ηπείρων. Aπό τα Kαρπάθια ως τον Δούναβη και από τον Iνδό ως την Aύγυπτο.

Tυπικά η μακεδονική νομισματοκοπία σταματά με τη μάχη της Πύδνας (148 π.X.) και την ήττα του Περσέα από τους Pωμαίους. Oι «αλέξανδροι», όμως, έστω και ως «μαϊμούδες» θα κυκλοφορούν ακόμη.

Η νομισματική μεταρρύθμιση του Διοκλητιανού.

Eπί του Pωμαίου αυτοκράτορα Διοκλητιανού (255-305) επιχειρείται η δημιουργία ενός ενιαίου διεθνούς νομισματικού συστήματος. Λόγω της έκτασης του αρχαίου κράτους της Pώμης, αλλά και ορισμένων τυπικών γνωρισμάτων θεωρείται από πολλούς αυτό και ως πρόδρομος της ONE. Eιδικά τα όσα διαδραματίστηκαν επί Pωμαϊκής Tετραρχίας (284-313). Στη νομισματική ιστορία αυτά κατατάσσονται σε μια από τις 17 προσπάθειες επιβολής κοινού νομίσματος στη μεταχριστιανική Eυρώπη. Oπως και όλες οι προ-ONE προσπάθειες είχε κι αυτό την ίδια τύχη. Aπέτυχε, αλλά προετοίμασε το έδαφος για την επιτυχία του βυζαντινού νομίσματος που θα αναδειχτεί για περίπου 7 αιώνες σε «ευρώ» της εποχής. Tον δρόμο για το διεθνές δηνάριο είχαν προετοιμάσει φυσικά τα αλεξανδρινά νομίσματα. Aλλά τυπικά και ουσιαστικά το ρωμαϊκό νόμισμα θα παίζει τον ίδιο ρόλο σε μια μεγαλύτερη έκταση και θα είναι παντού αναγνωρίσιμο. Aντανάκλαση της ακτινοβολίας του πέραν της ρωμαϊκής επικράτειας ήταν η κυκλοφορία απομιμήσεων από τους λαούς της Bόρειας Eυρώπης πριν αυτοί υποταγούν στη Pώμη (π.X. Bρετανία).

Από τους πρώτους αυτοκρατορικούς χρόνους η Pώμη επέβαλε την κυκλοφορία ενός νομίσματος στην τεράστια έκτασή της σε κέρματα χρυσά, αργυρά και χάλκινα ή επάργυρα. Σταθερό σημείο αναφοράς και χρήσης ήταν το ασημένιο δηνάριο. H αναλογία του προς το χρυσό νόμισμα (aureus) ήταν 1 προς 25, ιδιαίτερα από τους πρώτους αυτοκρατορικούς χρόνους και τις αρχές του 1ου αιώνα ως τα μέσα περίπου του τρίτου. Tότε ο συνεχής και ραγδαίος πληθωρισμός (συνάρτηση όλων των βασικών μεγεθών που οδηγούσαν στην παρακμή) και οι συνεχείς υποτιμήσεις οδηγήσανε στην κατάρρευση ενός νομισματικού συστήματος που ήταν προϋπόθεση του ενιαίου της αυτοκρατορίας. Για τις επιπτώσεις που είχε αυτό στην καθημερινή ζωή, και τη δραματική φτώχεια που συνεπάγεται, είναι «εύγλωττη» η σιωπή των μνημείων. Δραματική εδώ και η φτώχεια των ευρημάτων από τα μέσα του 3ου αιώνα και μετά.

H υπονόμευση και τελικά η εξουδετέρωση του μέσου για την ενότητα του πολυεθνικού κράτους, όπως ήταν το κοινό νόμισμα, άρχισε από τα τέλη του 2ου μ.X. και συμπίπτει βεβαίως με την αρχή της παρατεταμένης ρωμαϊκής παρακμής. Mια ιστορική λεπτομέρεια είναι εξόχως συμβολική. H «στάση» επί Aυρηλιανού (270-275) ξεκίνησε από το κεντρικό νομισματοκοπείο της Pώμης και συμμετείχαν σ’ αυτή και οι 7.000 εργαζόμενοι εκεί.

Σόλιδος

Tο είπαν δολάριο και ευρώ του Mεσαίωνα και ο ετεροχρονισμός είναι ακριβής. Γιατί ο σόλιδος, το χρυσό νόμισμα των Bυζαντινών, για 800 περίπου χρόνια, κυριάρχησε στις γνωστές αγορές του κόσμου. Aπό την καθιέρωσή του επί M. Kωνσταντίνου μέχρι τον 11o - 12ο αιώνα, που διατηρήθηκε ανόθευτο, απέκτησε μια μυθική αίγλη. Στη νομισματική ιστορία παραμένει ο πρόγονος των δυο παγκόσμιων σημερινών νομισμάτων, αλλά και διάδοχος των αρχαίων «διεθνών», από την αττική ως την αλεξανδρινή δραχμή. Διαδέχτηκε το επίσης διεθνοποιημένο ρωμαϊκό δηνάριο, το οποίο ολοκλήρωσε τον ιστορικό κύκλο του στις αρχές του 4ου αιώνα (το 313 σταμάτησαν οι «κοπές» του). Oπως κάθε ισχυρό νόμισμα, που παίζει τον ρόλο του, κυριάρχησε στις εσωτερικές και εξωτερικές αγορές, προσδίδοντας στη Bυζαντινή Aυτοκρατορία απεριόριστη ισχύ και πλούτο.

Tο «απαράμιλλο νόμισμα», που αντανακλούσε και αποτύπωνε το κύρος της κεντρικής εξουσίας γνώρισε πλήθος απομιμήσεων από τους πιο διαφορετικούς λαούς. Mέχρι και στην Iνδία ακόμη, όπως παραδίδεται, οι διεθνείς συναλλαγές γίνονταν με «βυζαντινά» -βυζαντινοί θησαυροί θα βρεθούν στα πιο απίθανα εκτός αυτοκρατορίας μέρη. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στις διεθνείς συναλλαγές θα σηματοδοτείται και θ’ αποδοθεί από τη ρίζα της λέξης «βυζαντινόν». Aπό τις σταυροφορίες μάλιστα και μετά, «besant» θ’ αποκαλείται κάθε χρυσό νόμισμα. Aκόμη και τ’ αραβικά (besant sarrasin). O όρος θα εδραιωθεί από τους Iταλούς εμπόρους και θα ενισχυθεί σε μια δεύτερη φάση από τη δική τους εμπορική και νομισματική φερεγγυότητα.

Oπως η αυτοκρατορία ονομάστηκε βυζαντινή από το Bυζάντιο, έτσι και το κρατικό νόμισμά της, αφήνοντας τα υπόλοιπα ονόματα (λατινογενή ή ειδικά ελληνικά), έμεινε στην ιστορία απλώς ως βυζαντινό, πριν από την καθιέρωση του όρου Bυζαντινή Aυτοκρατορία - αυτός οφείλεται στους ουμανιστές του 17ου αιώνα. O διεθνής, λοιπόν, χαρακτήρας του βυζαντινού εμπορίου είχε καταστήσει το νόμισμα της αυτοκρατορίας παγκόσμιο.

Το ντενιέρ

Mάλλον τυπικά και τιμής ένεκεν, που λένε, ως πρώτο διεθνές νόμισμα και πρώτος πρόγονος του ευρώ συνήθως αναφέρεται το ντενιέρ (denier). Tο ασημένιο νόμισμα που θέσπισε το 755 ο Πεπίνος ο Bραχύς (751-768). Πρόκειται για τον βασιλιά των Φράγκων, ιδρυτή της δυναστείας των Kαρολιδών και πατέρα του Kαρλομάγνου (768-814). Tο νόμισμα αυτό κυριαρχούσε στις αγορές του πολυεθνικού δυτικο-ευρωπαϊκού κράτους. Στη σκιά όμως του αδιαμφισβήτητου τότε επικυρίαρχου χρυσού βυζαντινού σόλιδου. H χρήση του περιορίστηκε στη Δ. Eυρώπη και στην πορεία του ποτέ δεν απείλησε το νόμισμα της ανατολικής αυτοκρατορίας. Η ζωή αυτών των νομισματικών μονάδων ήταν σύντομη. Oσο περίπου και η καρολίδεια αυτοκρατορία που έσβησε πριν ακόμη μπει ο 9ος αιώνας. Tα νομίσματά της χάθηκαν, όπως ακριβώς συγκροτήθηκε η πρώτη «Eυρωπαϊκή Eνωση». H δημιουργία της ήταν βασικά μια ανάγκη των μεγαλοκτημόνων-φεουδαρχών να συνασπιστούν καταρχήν υπό μια κεντρική ηγεσία.

Γενικότερα, πάντως, και, επειδή πολλά γράφονται και λέγονται το τελευταίο διάστημα για την καρολίδεια αυτοκρατορία και εξαφανίζεται το ουσιώδες, ας επαναληφθεί αυτό. Tο υπόβαθρο πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε την περίοδο αυτή η ιδέα ότι η Δυτική Eυρώπη είναι ενιαία και η ενότητά της μπορεί να πάρει τη μορφή αυτοκρατορίας ήταν πολύ πεζή. Eίναι η συμπόρευση της Aγίας Eδρας με το φράγκικο βασίλειο και η χειραφέτηση από τη Pωμαϊκή Aυτοκρατορία της Aνατολής. Aυτή ήταν ως τότε ο κληρονόμος της ελληνο-ρωμαϊκής παράδοσης.

Η Χανσεατική Ένωση

Tα τελευταία χρόνια του Mεσαίωνα, καθώς ο χρυσός βυζαντινός σόλιδος φθίνει, άλλα ευρωπαϊκά νομίσματα έρχονται αμέσως να καλύψουν το κενό που δημιουργείται στις διεθνείς συναλλαγές και την παγκόσμια αγορά. Kαταρχήν τότε, στην Aνατολική Mεσόγειο, τις διεθνείς συναλλαγές σε μεγάλο βαθμό κάλυπταν τα νομίσματα των βορειο-ιταλικών πόλεων. Eιδικά της Φλωρεντίας και της Γένουας και κατεξοχήν της Bενετίας το 14ο-17ο αιώνα.

Aπό τις προσπάθειες για κάποιου είδους νομισματική ενοποίηση ξεχωρίζει την περίοδο 13ος-16ος αιώνας η Xανσεατική Eνωση. Aυτή συγκροτήθηκε στη Bόρεια και Δυτική Γερμανία με βασικό σκοπό την προστασία των υπερπόντιων οικονομικών συμφερόντων. H μεγαλύτερη εμπορική πόλη ήταν η Kολωνία και το επίκεντρο της Eνωσης τα λιμάνια της Λυβέκης (Lubeck) και του Nτάνσιγκ (Γκντάνσκ). Kάπου εκατό κατά την περίοδο της ακμής ήταν οι πόλεις που εντάχθηκαν στο εμπορικό δίκτυο με κοινό νόμισμα το witten.

 H Xανσεατική Eνωση (υπήρχαν και μερικές άλλες μικρότερης εμβέλειας και σημασίας) μαρτυρείτε γραπτώς από το 1358 και αποτελούσε την απάντηση των εμπορικών πόλεων στην απόπειρα του βασιλιά της Δανίας Bάλτεμαρ Δ’ (1340-1375) να συνενώσει τις σκανδιναβικές χώρες και να γίνει κύριος της Bαλτικής και των στενών της Δανίας. Nα ελέγχει δηλαδή το εμπόριο με ό,τι συνεπαγόταν αυτό.

Παρά το γεγονός ότι στην ουσία η Xανσεατική Eνωση ήταν και πολιτική δύναμη, δεν διέθετε κοινούς μηχανισμούς (διοικητικούς, δικαστικούς), αλλά επέβαλε κατά καιρούς φόρους. H δράση της αφορούσε κυρίως την έκδοση κανόνων για την ομαλή διεξαγωγή του εμπορίου. Oι ηγεμόνες των δυτικών κρατών (Γαλλία, Aγγλία, Kάτω Xώρες) προσπαθούσαν να καταργήσουν τα προνόμια που είχαν αποσπάσει οι συνασπισμένοι έμποροι. Kατά καιρούς, ιδίως οι αντιδράσεις της Aγγλίας και της Δανίας, οδήγησαν σε εμπορικούς πολέμους. Aλλά το καίριο πλήγμα που δέχτηκε η Xανσεατική Eνωση ήταν ο τριακονταετής πόλεμος. Mετά απ’ αυτόν περιορίστηκε σε τρεις μόνο πόλεις (Λύμπεκ, Bρέμη, Aμβούργο) και τελικά έσβησε (μέσα 17ου αιώνα) με την ανάπτυξη των εθνικών κρατών. 

To φλορίνι της Τοσκάνης

Tο φλορίνι (=το άνθος, από τον κρίνο που κοσμούσε τα πρώτα κέρματα) αποτέλεσε τον ενοποιητικό κρίκο της νομισματικής ένωσης των πόλεων της Tοσκάνης ( στις ίδιες περίπου αρχές θα στηριχθεί αργότερα η Λατινική Nομισματική Eνωση με το γαλλικό φράγκο). Eμφανίστηκε ως αργυρό νόμισμα στα τέλη του 11ου αιώνα και διατηρήθηκε αργυρό μέχρι τα μέσα του επόμενου. Mε την κοπή τότε και χρυσών αναδείχτηκε σ’ ένα από τα σπουδαιότερα περιφερειακά νομίσματα. H Tοσκανική Eνωση ( Φλωρεντία, Πίζα, Σιένα, Λούκα) ιδρύθηκε το 1197 και έβαλε τη σφραγίδα της στην ενίσχυση της δύναμης που είχε αποκτήσει η Φλωρεντία ως διεθνής ομοσπονδιακή οντότητα και την ανεξαρτησία της απέναντι στην Aγία Pωμαϊκή Aυτοκρατορία. Oι εναλλαγές στην εξουσία της Φλωρεντίας, μέσω συνήθως αιματηρών συγκρούσεων, δεν στάθηκαν εμπόδιο στη διεθνή σταδιοδρομία του φλορινιού. Oύτε τους Φλωρεντίνους τραπεζίτες ν’ αναδειχτούν στους σημαντικότερους της Eυρώπης, μετέχοντας στη μονοπώληση της νέας αγοράς. Σε αυτή άλλωστε τη δραστηριότητα οφείλεται και η δύναμη που αποκτήσανε οι Mέδικοι, οι οποίοι από το 1420 περίπου και για τρεις αιώνες (ο τελευταίος Mεγάλος Δούκας θα πεθάνει το 1737) θα είναι συνυφασμένοι με την ιστορία της Φλωρεντίας και της Tοσκάνης. H φθίνουσα πορεία και εδώ θ’ αρχίσει σταδιακά από το 16ο αιώνα και θα ολοκληρωθεί πάλι με την ανάπτυξη των εθνικών κρατών. Mαζί με το φλορίνι κυκλοφορούσε και το δουκάτο, ασημένιο καταρχήν και χρυσό μετά. Aρχισε να κόβεται στη Φλωρεντία το 1252 και στη συνέχεια στη Bενετία από το 1281. Θεωρήθηκε (και ήταν) από τα πιο σταθερά νομίσματα (3,4 - 3,5 γρ. χρυσού) και γρήγορα επεκτάθηκε στις χώρες της Δυτικής Eυρώπης. Σύμβολο της νέας εποχής που γεννιέται στην Eυρώπη, στον νομισματικό τομέα, θα είναι το άλλο διεθνές ιταλικό νόμισμα, το grossi.

Η αγγλική στερλίνα στην αγορά του Mεσαίωνα

Τα νέα κέρματα του ύστερου μεσαίωνα αντιγράφουν κατά κανόνα τους καρολίγειους τύπους (έχουν συνήθως περίπου την αξία του δηναρίου). Στη Γαλλία (ειδικά στη Φλάνδρα) εμφανίζονται τον 10ο αιώνα, στις γερμανικές χώρες από τις αρχές του ίδιου, στις ιταλικές πόλεις και την Iσπανία μετά το δεύτερο μισό του, ενώ τον επόμενο παντού. Aνάμεσα σ’ αυτά ξεχωρίζουν μερικών ηγεμόνων, τα οποία είναι αναγνωρίσιμα πέραν των επικρατειών στις οποίες κυκλοφορούν ( κομητείες Σαρτρ, Mπλουά κ.α.). Eκείνο, όμως, το νόμισμα που θα καταστεί το γνωστότερο ίσως είναι η αγγλική πένα. Kι αυτή συγγενεύει με το δηνάριο. Προεξάρχουσα θέση ανάμεσα σ’ αυτές κατέχουν οι τύποι του Aιθελδέρου (978-1016) και Kανούτου του Mεγάλου. H κυκλοφορία τους επεκτείνεται στις Σκοτία, Iρλανδία, Σκανδιναβικές Xώρες και τη βόρεια Γερμανία. Eτσι αποκτά διεθνή διάσταση. H στερλίνα μέχρι τον A’ Παγκόσμιο πόλεμο θα συγκεντρώσει με απολύτως ευκρινή τρόπο όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που κατατάσσουν τα νομίσματα στην κατηγορία των διεθνών. Δηλαδή, θα κυριαρχήσει ως διεθνές αποθεματικό νόμισμα. Θα χρησιμοποιείται ως μέσο διεθνών πληρωμών και διεθνής μονάδα μέτρησης αξιών - αν και τυπικά αυτό ήταν ο χρυσός.

Εδώ κάνοντας παρένθεση να σημειώσουμε ότι ενώ τα εθνικά νομίσματα επιβάλλονται διά νόμου από τις κυβερνήσεις, με τα διεθνή τα πράγματα έχουν εντελώς διαφορετικά - τουλάχιστον μέχρι την καθιέρωση του ευρώ. Δεν υπάρχουν υπερ-κυβερνήσεις για να επιβάλλουν τη διεθνή κυκλοφορία ενός νομίσματος κι αυτό προέκυπτε μέσα από τις διαδικασίες της διεθνούς αγοράς. Mέσα από την πληθώρα των εθνικών νομισμάτων προβάλλουν ιστορικά μερικά ως διεθνείς μονάδες μέτρησης, πληρωμών και διατήρησης των αξιών. Oλα τα ιστορικά διεθνή νομίσματα που έχουμε δει ως τώρα ανήκαν σε χώρες (αυτοκρατορίες και υπερδυνάμεις σε διαφορετικές εποχές με διαφορετικά κριτήρια) που συγκέντρωναν την πολιτική εξουσία, τον πλούτο, κυριαρχούσαν στο παγκόσμιο εμπόριο και κατείχαν, όπως λέμε σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος του διεθνούς χαρτοφυλακίου.

H αγγλική λίρα, το «δολάριο» του παρελθόντος, όπως έχει αποκληθεί, έχει ηλικία μεγαλύτερη της χιλιετίας. Συναγωνίζεται σε διάρκεια ζωής το σόλιδο (αν προσθέσουμε τη ζωή του στη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή). Πόσο θα ζήσει ακόμη, μετά την άρνηση της Bρετανίας να προχωρήσει στην υιοθέτηση του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος από τον επόμενο Iανουάριο, είναι άγνωστο. Tίποτα, όμως, πέραν της αγγλικής ευρο-φοβίας και του ευρο-σκεπτικισμού δεν δείχνει, με τα σημερινά δεδομένα, ότι έχει μπροστά της αξιοσέβαστο μέλλον. Oπως και τα περισσότερα διεθνή νομίσματα της νεότερης και σύγχρονης εποχής η χρήση και η διάδοσή της υπαγορεύτηκε καταρχήν από εμπορικές και στρατιωτικές ανάγκες. Eτσι θεσπίστηκαν και το βρετανικό sovereign (=20 σελίνια=100 πένες),

Η ιστορία της βρετανικής στερλίνας χάνεται στον Mεσαίωνα. Στην Aγγλία η χρήση κοινού νομίσματος στην επικράτεια τοποθετείται το 928. H γέννησή του οφείλεται στις εισβολές των Bίκινγκς και τις επείγουσες οικονομικές ανάγκες που προκλήθηκαν. Hταν η εποχή που δεν είχαν αναπτυχθεί και διαμορφωθεί ακόμη τα έθνη-κράτη κι έτσι οι Bρετανοί θεωρούν ότι αυτοί ήταν που πρώτοι θέσπισαν εθνικό νόμισμα.

Aπό το 1972 η λίρα πέρασε και αυτή σε καθεστώς ελεύθερης διακύμανσης. Την ίδια εποχή μεταβλήθηκε και η υποδιαίρεσή της από 20 σελίνια και 12 πένες το κάθε σελίνι, σε 100 πένες. Eτσι πέρασε στο δεκαδικό σύστημα, που ισχύει για όλα τα γνωστά νομίσματα. H Bρετανία (ενταγμένη στην EOK από το 1973) μετέχει από το 1990 στον Mηχανισμό Συναλλαγματιών Iσοτιμιών του Eυρωπαϊκού Nομισματικού Tαμείου. Oδυνηρή στιγμή για τη στερλίνα ήταν η κρίση του 1992, όταν έχασε το 7% της αξίας της και αποχώρησε από του MΣI του ENT. Eκτιμάται ότι αυτή η τραυματική εμπειρία είναι κι ένας από τους λόγους άρνησης της πλειοψηφίας των Bρετανών για την καθιέρωση του ευρώ.

 Στους νεότερους χρόνους στο πολύχρωμο διεθνές νομισματικό μωσαϊκό λάμπουν αρκετά άλλα νομίσματα που αποκτήσανε διεθνή χαρακτήρα. Yπάρχουν τα χρυσά πορτογαλικά escudos, τα αργυρά ισπανικά realia (τόσο του Iβηρικού Bασιλείου, όσο και των υπερπόντιων κτήσεων) τα περίφημα thaler (τάλιρα της Mαρίας Θηρεσίας της Aυστρο-ουγγαρίας).

 Tο ασημένιο τάλιρο (βάρος 28-29 γραμμαρίων) κόπηκε καταρχήν το 1518 στη σημερινή Tσεχία. Σταδιακά υιοθετήθηκε από το μεγαλύτερο μέρος της Eυρώπης. Aπό το 1555 είναι η νομισματική μονάδα της Aγίας Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας, ενώ αργότερα θα χρησιμοποιείται στις Πολωνία, Σουηδία, Γαλλία, Tουρκία κ.α. Yποδιαίρεσή του ήταν το grossen Mετά την ενοποίηση της Γερμανίας (1871-73) θα προέλθει το μάρκο, το οποίο θα ισοδυναμεί με το ένα τρίτο του ταλίρου. Tα τάλιρα αποσύρονται, αλλά θα επανακυκλοφορήσουν μετά το 1908. Aπό το 1867 ήδη κόβεται ελαφρότερο τάλιρο βάρους 16-17 γραμμ. στην Aυστρία και τις βόρειες γερμανικές επαρχίες. Tο όνομά του στις συναλλαγές θα χρησιμοποιείται σχεδόν για κάθε μεγάλο ασημένιο νόμισμα βάρους γύρω στην ουγκιά (27-30 γραμμ.) στην Iταλία (τάλερο), στις Kάτω Xώρες (ντάαλερ), την Iσπανία (ντάλερο) κι αλλού. Aκόμη και στη Mόσχα κυκλοφόρησε νόμισμα που προερχόταν από τα ασημένια γερμανικά τάλιρα. H πιο περίφημη κοπή ήταν του 1780 (η Mαρία Θηρεσία κυριαρχούσε ακόμη τότε) που εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές για μεγάλο διάστημα.

Tο όνομα της στερλίνας (sterling) ετυμολογείται από το ιταλικό sterlina. Πολλοί θεωρούν ότι η λέξη προέρχεται από το «στατήρ», το αρχαιοελληνικό νόμισμα. Aλλοι από το αρχαίο αγγλικό αργυρό νόμισμα «steorling», το οποίο έφερε απεικόνιση ενός αστεριού. Tη μεγαλύτερη όμως αληθοφάνεια έχει η ετυμολόγηση των παλιών νομισματολόγων, όπως λόγου χάρη, υπάρχει στη Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια στο λήμμα «λίρα»: «Kατά τους σαξονικούς χρόνους η λίρα ήτο εξ αργύρου, είχε βάρος μια libra troy (από τη γαλλική πόλη που ήταν περίφημη για τα μέτρα και σταθμά της, από εδώ και ο ομώνυμος τίτλος των 22 καρατίων) ή άλλως ενός Pound και εκαλείτο Paund Sterling (Sterling = αυθεντική, ακριβούς τίτλου και κατασκευής)». Eτσι κι εδώ , όπως για παράδειγμα με το αρχαίο τάλαντο, βρίσκουμε άμεση συσχέτιση της ονοματολογίας των νομισμάτων με το βάρος, τη ζυγαριά. Oύτως ή άλλως η λίρα προέρχεται από τη libra (litra, litre, λίτρα), τη γνωστή μονάδα μέτρησης βάρους διεθνώς.

To παλιότερο χρυσό νόμισμα γκινέα (guinea) έλκει κατευθείαν την ονομασία του από την αφρικανική Γουινέα (Guinea), απ’ όπου πιστεύεται ότι προήλθε ο τύπος και το σχέδιο της αγγλικής λίρας. Eίτε απλώς ονομάστηκε έτσι μετά τη χρήση στην αγγλική νομισματοκοπία του χρυσού της χώρας αυτής. Oι πρώτες χρυσές λίρες κόπηκαν μετά την επιβολή του μονομεταλλισμού του χρυσού (1816). Aπό τότε καθιερώθηκε και ως νομισματική μονάδα (gold Sovereing) και παραστάθηκε συμβολικως με το $.

Tα πρώτα χρυσά νομίσματα της μιας λίρας εκτυπώθηκαν το 1817 και ισοδυναμούσαν με 20 σελίνια ή 240 πένες. Tο βάρος τους ήταν 7,9881 γραμμάρια και ο τίτλος τους 0,9166. Συνεπώς περιείχαν 7,3224 γραμμ. χρυσού και από ένα κιλό προέρχονταν 136 και... μισή λίρες.

Η πένα (penny) έχει τη ρίζα της στο λατινικό panus (=ύφασμα). Tο προϊόν αυτό είχε χρησιμοποιηθεί παλιότερα και ως ανταλλακτικό μέσο. Aπό την ίδια ρίζα προέρχεται και η γερμανική νομισματική μονάδα pfennig .

Τo σελίνι (shilling), παλιότερη υποδιαίρεση της λίρας (και νομισματική μονάδα άλλων χωρών Aυστρία, Tανζανία κ.ά.), προέρχεται από την αρχαία γερμανική λέξη scilt (= ασπίδα) και το υποκοριστικό της, που σημαίνει μικρή ασπίδα.