Τη Βυζαντινή νομισματοκοπία θα μπορούσαμε να την χωρίσουμε σε τέσσερις περιόδους :

Η 1^η περίοδος είναι από το 395 μέχρι τα μέσα του 8^ου αιώνα.

Η 2^η περίοδος αρχίζει στα χρόνια του Ιουστινιανού Β' μέχρι τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου (1092).

Η 3^η περίοδος είναι από το 1092 μέχρι το 1261. Στα 1204 έχουμε την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους.  Το θέμα όμως αυτό δεν αναφέρετε εδώ, αλλά θα το δούμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Η 4^η περίοδος είναι από το 1261 μέχρι το 1453 όπου και αλώθηκε η Πόλη από τους Τούρκους.

Περίοδος πρώτη

Η περίοδο αυτή παρουσιάζεται σαν η περίοδο του αυτοκράτορα-στρατιώτη, προστάτη της πίστης και της σωτηρίας της οικουμένης από την ειδωλολατρία, όπου η απεικόνισή του είναι συνήθως με στρατιωτική στολή και επιγραφές όπως Imperator Militanς ή Salvator Mundi ενώ ταυτόχρονα την ίδια εποχή επέρχεται ο εκχριστιανισμός της ειδωλολατρικής νομισματικής εικονογραφίας.

Η βασική παράσταση των βυζαντινών νομισμάτων είναι η προτομή του αυτοκράτορα χωρίς ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά . Πορτρέτα έχουμε μόνο από τους αυτοκράτορες Φωκά, Λεόντειο, Λέοντα Γ', Κωνσταντίνο Ζ' και Κωνσταντίνο Η'. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές ανάλογα με την περίοδο , έτσι θα δούμε τον αυτοκράτορα με στρατιωτική περιβολή και την νίκη σε εμπροσθότυπο και οπισθότυπο αντίστοιχα , για να φτάσουμε στην κυρίαρχη άποψη της περί ελέω θεού βασιλείας και θα δούμε στα νομίσματα τον αυτοκράτορα να κρατά σταυροφόρο σφαίρα στον εμπροσθότυπο και άγγελο στον οπισθότυπο. Βλέπουμε επίσης παραστάσεις του αυτοκράτορα με τους συναυτοκράτορες.

Επί Τιβερίου Κωνσταντίνου (578-582) , εμφανίζετε για πρώτη φορά ο σταυρός επάνω σε βαθμιδωτή βάση , για τον σόλιδο. Στα σημίσια ο σταυρός υψώνετε επάνω σε σφαίρα και στα τρημίσια επάνω σε απλή βάση. Σαν θέμα ο σταυρός σταματάει επί Ηρακλείου (610 - 641) και έπειτα επανέρχεται μέχρι την εικονομαχία.

Κατά την πρώτη περίοδο το χρυσό νόμισμα ήταν ο σόλιδος (solidus = σταθερός), το οποίο είχε βάρος 4.48 γρ., καθαρότητα 24 καράτια και ισοδυναμούσε με 24 αργυρές siliquae ή 1/72 της Ρωμαϊκής λίτρας ή 24 κεράτια ή 6000 λεπτά. Το κεράτιο και το λεπτό ήταν μονάδες υπολογισμού. Πολλαπλάσια του σόλιδου κυκλοφόρησαν μόνο μερικές αναμνηστικές κοπές. Υποδιαιρέσεις του σόλιδου ήταν το σημίσιο (semissis , ένα δεύτερο) και τρημίσιο (tremissis , ένα τρίτο). Κόπηκαν και ελαφροί σόλιδοι από Ιουστινιανό μέχρι τον κων/νο Δ΄ με ένδειξη σε siliquae. 

Ο άργυρος την περίοδο αυτή χρησιμοποιούνταν μόνο για αναμνηστικές κοπές. Μονάδες του ήταν η siliqua (2gr) και το μιλιαρήσιο (miliarense), το οποίο αντιστοιχούσε σε 24 φολείς ή 1/12 του σόλιδου, επίσης ήταν και το εξάγραμμο (6,82 γρ.) που το εισήγαγε ο Ηράκλειος (610-641) και κοβόταν μέχρι τα τέλη του 7^ου αιώνα.

Τα χάλκινα όπως τα διαμόρφωσε ο Αναστάσιος έχουν σαν μονάδα τον φόλλι (1/288 του σόλιδου), βάρους 9 γραμμαρίων, ο οποίος ισούται με 40 νούμια , (τα  νούμια ήταν το προϋπάρχον χάλκινο νόμισμα το οποίο κοβόταν σε διάφορα πολλαπλάσια). Φόλλις κόβονταν και σε υποδιαιρέσεις των 20, 10, και 5 νουμίων. Ο Ιουστινιανός αύξησε το βάρος του φόλλι στα 25 γρ. αυτό όμως δεν κράτησε πολύ. Το 498 ορίστηκε 180 φολλίς να ισούνται με 1 σόλιδο. Γύρω στο 700 το νούμιο παραμένει σαν μονάδα μέτρησης και σταματάει η κυκλοφορία του σαν νόμισμα.

Περίοδος δεύτερη

Η περίοδο αυτή είναι του αυτοκράτορα-τοποτηρητή του Χριστού επί της Γης, την οποία εγκαινιάζει ο Ιουστινιανός ο Β' και κατά την οποία για πρώτη φορά η μορφή του Χριστού εμφανίζεται σε νόμισμα. Η επιγραφή του νομίσματος καθορίζει και το νέο ρόλο του αυτοκράτορα. Ο Χριστός είναι Rex Regnantium, ο Βασιλεύς των Βασιλέων δηλαδή Εκείνος ο οποίος καθορίζει την επουράνιο και επίγειο αρχή ορίζων τον αυτοκράτορα Servuς Chriςti, τοποτηρητή επί της Γης. Για μια περίοδο οι εικονομάχοι αυτοκράτορες καταργούν την εικόνα του Χριστού και την αντικαθιστούν με το πορτραίτο του διαδόχου ή άλλων μελών της δυναστείας. Με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού διευρύνονται τα όρια της εξουσίας τους και αυξάνουν το κύρος τους έναντι της εκκλησίας.

 Κατά την ίδια εποχή αναπτύσσεται και η καλλιέργεια της μίμησης της Ελληνιστικής κληρονομιάς μια γενική ανανέωση της τέχνης και της νομισματικής ως ένα βαθμό, που δείχνει τάσεις επιστροφής στα νατουραλιστικά πρότυπα των Ελληνιστικών χρόνων προσαρμοσμένα πάντα στα αυστηρά πλαίσια της θρησκευτικής εικονογραφίας. Με το τέλος της εικονομαχίας η εικόνα του Χριστού θα επανέλθει θριαμβευτικά και πάλι. Τον 9ο αιώνα αρχίζει η περίοδος του αυτοκράτορα - ημίθεου προικισμένου με υπερφυσικές ιδιότητες που μεταδίδονται δια της στέψης από τον ίδιο το Χριστό. Με την εικονογραφική παρουσίαση της στέψης εκφράζεται συμβολικά η μετάδοση των αρετών από την επουράνια και υπέρτατη Δύναμη στην κεφαλή του ηγεμόνα οι οποίες θα τον μεταμορφώσουν Θεία Χάριτι από βασιλέα σε επίγειο θεό.

Επί Ιουστινιανού β΄ εμφανίζετε λοιπόν για πρώτη φορά στον σόλιδο η παράσταση του Χριστού. Στην συνέχεια εμφανίζονται στον οπισθότυπο των νομισμάτων συγγενικά πρόσωπα του αυτοκράτορα για να μεταφερθεί εκεί και η δική του μορφή αργότερα και να επανέρθει στον εμπροσθότυπο η μορφή του Χριστού. Στον οπισθότυπο των χάλκινων κυρίως νομισμάτων κυριαρχεί η ένδειξη της αξίας του νομίσματος με την μορφή γραμμάτων όπως Μ, Κ, Ι, κ.λ.π. Αργότερα στον οπισθότυπο αυτών των νομισμάτων αρχίζουν να απεικονίζονται και οι συναυτοκράτορες.

Επί Λέοντος στ΄(886-912) , στον εμπροσθότυπο του σόλιδου εμφανίζετε η μορφή της Παναγίας. Επίσης έχουμε παραστάσεις του Χρηστού να στέφει τον αυτοκράτορα ή την Παναγία να απεικονίζετε δίπλα του. Ακόμη διάφοροι Άγιοι κοσμούν με παραστάσεις τους τα νομίσματα.

Ξεχωριστό ενδιαφέρων παρουσιάζουν και τα αργυρά μιλιαρήσια που στον εμπροσθότυπο έχουν μόνο μία επιγραφή και στον οπισθότυπο ένα σταυρό. Τα μιλιαρήσια αυτά αποτελούν το αντίστοιχο των Αραβικών διχράμ. Το 912 - 913 ο Αλέξανδρος προσθέτει δίπλα στον σταυρό του οπισθότυπου και την εικόνα του χριστού. Οι επόμενοι βασιλείς βάζουν την εικόνα τους ή την εικόνα της Παναγίας.

Στην δεύτερη περίοδο αρχίζουν να καταργούνται οι υποδιαιρέσεις και επικρατεί κάθε μέταλλο να αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο νόμισμα. Οπότε έχουμε χρυσό σόλιδο , αργυρό μιλιαρήσιο, (το σημίσιο και το τριμήσιο σπανίζουν λόγο της εμφάνισης του μιλιαρήσιου που εισήχθη από τον Λέοντα Γ') και τον χάλκινο φολλί.

Το ανανεωμένο μιλιαρήσιο (2 - 2,25 γρμ.), αντιστοιχούσε στο 1/12 του σόλιδου και εισήχθη μάλλον το 720. Αρχικά κοβόταν ως αναμνηστικό αλλά σύντομα επικράτησε ως το Βυζαντινό αντίστοιχο του Αραβικού διχράμ στις αγορές της Ανατολής. Το βάρος του μιλιαρήσιου αυξάνετε κατά τον 9ο αιώνα στα 3 με 3,5 γρμ. και μέχρι την εποχή του Κωνσταντίνου Θ' (1042 - 1055) διατηρείται στα 3 γρμ., έπειτα αρχίζει να πέφτει κατά πολύ σε βάρος και καθαρότητα μαζί με το χρυσό νόμισμα. Στα μέσα του 11ου αιώνα κόβονται υποδιαιρέσεις των 2/3 και του 1/3 του μιλιαρήσιου και στα τέλη του 11ου αιώνα καταλήγει να γίνει μονάδα υπολογισμού.

Μεταβολές σε αυτή την περίοδο έχουμε και στον χάλκινο φόλλι. Ο φόλλις είχε διάμετρο 20 χιλ. και το βάρος του κυμάνθηκε από 2 έως 8 γρμ. Επί Μιχαήλ Β' (820 - 829) το βάρος αυξήθηκε στα 7 - 8 γρμ. και η διάμετρος του στα 25 με 27 χιλ. Κατά την περίοδο αυτή δεν γνωρίζουμε την αντιστοιχία του φολλί σε σχέση με το σόλιδο. Και στον σόλιδο έχουμε σημαντικές μεταβολές. Ο Νικηφόρος Φωκάς (963 - 969), έκοψε ένα ελαφρύτερο χρυσό νόμισμα με τίτλο 22 καράτια και βάρος 4,17 γρμ. που ήταν όμοιο σε εμφάνιση με τον σόλιδο που είχε 24 καράτια. Το νέο αυτό νόμισμα ονομάστηκε τεταρτηρό.

Το προϋπάρχον χρυσό νόμισμα ο σόλιδος (ή αλλιώς ιστάμενο), διατήρησε το βάρος του αλλά απέκτησε μεγαλύτερη διάμετρο 25 με 27 χιλ. και έγινε πιο λεπτό το πέταλο του. Επί Βασιλείου κόπηκε και νόμισμα αξίας 2 τεταρτηρών με βάρος 4,22 γρμ. και καθαρότητα 23 καράτια. Στην πορεία της περιόδου το χρυσό νόμισμα υποτιμείται στα 20 καράτια επί Μιχαήλ Δ΄ και στα 18 επί Ρωμανού Δ΄ για να φτάσει τα 6 καράτια στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού. Επί Κωνσταντίνου Θ' του μονομάχου (1042 - 1055), εμφανίζονται και τα πρώτα κοιλόκυρτα νομίσματα. Οι μεταβολές αυτές των νομισμάτων έγιναν κυρίως στην ανατολή λόγο της κρίσεως που υπήρχε, στην δύση ήδη από τον 8ο αιώνα κυκλοφορούν σόλιδοι ελαφρύτεροι και πρόωρα υποτιμημένοι.

Περίοδος τρίτη

Κατά την τρίτη περίοδο, μετά την μεταρρύθμιση του Αλεξίου, στον εμπροσθότυπο όλων των νομισμάτων εμφανίζετε ο Χριστός ή η Παναγία και στον οπισθότυπο εμφανίζετε ο αυτοκράτορας, μόνος του ή μαζί με την Παναγία ή μαζί με κάποιο Άγιο. 

Στην τρίτη περίοδο ο Αλέξιος α΄ Κομνηνός (1081-1118), μεταρρυθμίζει ριζικά το νομισματικό σύστημα. Έτσι κόβει ένα χρυσό κοιλόκυρτο νόμισμα το υπέρπυρο (4,5 γρ.), με τίτλο 20,5 καράτια. Υποδιαιρέσεις είχε το τραχύ εξ ηλέκτρου , ίσο με το 1/3 του υπέρπυρου , αποτελείτο από 1/3 μέρος χρυσό και 2/3 αργυρό και είχε τίτλο 6 καράτια. Άλλη υποδιαίρεση ήταν το άσπρο τραχύ που ισούται με το 1/16 της προηγούμενης υποδιαίρεσης και είναι κράμα αργυρού (6-7 %) και χαλκού. Και τα δύο αυτά νομίσματα είναι κοιλόκυρτα.

Επίσης κόβετε και ένα χάλκινο νόμισμα το τεταρτηρό που το μόνο κοινό που έχει με το προηγούμενο χάλκινο νόμισμα είναι μόνο τα όνομα. Οι αντιστοιχίες έχουν ως εξής : 1 υπέρπυρο = 3 τραχέα εξ ηλέκτρου = 48 άσπρα τραχέα = 864 τεταρτηρά. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, το 1204, έχουμε την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους της Δ' σταυροφορίας. Λεπτομέρειες για την νομισματική κυκλοφορία κατά την διάρκεια της φραγκοκρατίας και γενικά την κυκλοφορία των Ευρωπαϊκών νομισμάτων και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας θα δούμε στην επόμενη ενότητα αυτής της σελίδας.

Περίοδος τέταρτη

Στην τελευταία περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας παρουσιάζονται νέοι τύποι νομισμάτων , έτσι βλέπουμε τον αυτοκράτορα γονατιστό μπροστά στον Θεό ή την Παναγία να προσεύχεται στην Κωνσταντινούπολη για την σωτηρία της Πόλης. Σε μερικές παραστάσεις παρουσιάζετε ο αυτοκράτορας φτερωτός ή έφιππος , άλλες πάλι φέρουν το οικόσημο των παλαιολόγων , άλλες τον δικέφαλο αετό και άλλες τον φράγκικο κρίνο.

Κατά την περίοδο των Παλαιολόγων ενώ η τέχνη εμφανίζει μια επαναστατική αναγέννηση παρατηρείται πλήρης παραμέληση στην τεχνική και καλλιτεχνική εμφάνιση των νομισμάτων, γεγονός που ασφαλώς συνδέεται με την οικονομική κρίση της συρρικνωμένης αυτοκρατορίας και την απαξίωση της σημασίας του Βυζαντινού νομίσματος ως διεθνούς συναλλακτικής μονάδος. Βέβαια ακόμα και με αυτούς τους συμβολισμούς ή τις αναλαμπές η γενική καλλιτεχνική αξία είναι μικρή.

Κατά την 4^η περίοδο "πέφτει" το υπέρπυρο στα 12 καράτια και ζυγίζει 4 -5 γρμ. Τα εξ ηλέκτρου δίνουν την θέση τους στα αργυρά. Υπάρχουν επίσης τα χάλκινα τραχέα , (πρώην εκ κράματος) και τα χάλκινα τεταρτηρά. Επί Ανδρόνικου Β΄ (1282-1328) , τα αργυρά τραχέα αντικαθιστούνται από τα αργυρά βασιλικά (ή αργύρια ή δουκάτα), που ισοδυναμούν με το 1/12 του υπέρπυρου ή με 8 χάλκινα τραχέα. Ακόμη κυκλοφορούν και τα ημιβασιλικά ή αργυρίδια.

Τα  τεταρτηρά αντικαθιστούνται από τα επίπεδα χάλκινα ασσάρια. Άλλα νομίσματα που κυκλοφορούν είναι και τα χάλκινα τορνίκια και τα κοίλα στάμηνα, επίσης στα μέσα του αιώνα κυκλοφορούν και ανώνυμα χαλκάργυρα (0,5 -1 γρμ.) και χάλκινα (1 γρμ.) νομίσματα.

Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα το υπέρπυρο υποτιμάται στα 11 καράτια και το βασιλικό από 2,2 γρμ. βάρος πέφτει στα 1,25 γρμ. Μετά το τρίτο μισό του 14ου αιώνα σταματάει να κόβετε το υπέρπυρο, το οποίο υπάρχει πλέον σαν μονάδα μέτρησης, και αντικαθιστάτε από το αργυρό σταυράτο (8,5 γρμ.). Τα σταυράτα (ή αλλιώς βαρέα αργυρά) πήραν το όνομα τους από τον σταυρό που είχαν στην αρχή της επιγραφής τους. Δύο σταυράτα ισοδυναμούσαν σε αξία με το θεωρητικό πλέων υπέρπηρο. Υποδιαιρέσεις των σταυράτων είναι τα μισά (ή ημισταυράτα) και τα όγδοα , το όγδοο (ή αλλιώς δουκατότουλο ή δουκατέλο ή άσπρο), αντιστοιχούσε σε 12 tornesi ή σε 36 follari. 

Το τορνίκιο (tornesi) είχε βάρος 2 γρμ. και διάμετρο 18 χιλ. Το φολλάρο (follari) είχε βάρος μικρότερο του γραμμαρίου και διάμετρο 12 χιλ.

/Κορυφή/