Αρχαιοκαπηλία

Νομίσματα, έργα τέχνης και αρχαιοκαπηλία

Η αρχαιοκαπηλία έχει ρίζες πού χάνονται στο βάθος τον αιώνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, όταν ο Ζακ Υβ Κουστό κατά την διάρκεια των ερευνών του στο Αιγαίο με το θρυλικό ερευνητικό σκάφος του την Καλυψώ, καταδύθηκε στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Επρόκειτο για το ναυάγιο ενός ρωμαϊκού καραβιού, το οποίο το 180 π.Χ. μετέφερε αγάλματα από την Ιωνία στη Ρώμη!!! Από εκείνο το ναυάγιο ανασύρανε τον Έφηβο των Αντικυθήρων. Η περίπτωση που σας ανέφερα είναι μια απόδειξη ότι η αρχαιοκαπηλία είναι πολύ παλιά υπόθεση. Η δίψα για κέρδος από την πλευρά των αρχαιοκαπήλων και η αναζήτηση των συλλεκτών για νέα αποκτήματα, είναι συνήθως η κινητήριος δύναμη. 

Τον περασμένο αιώνα ακόμα, εποχή των μεγάλων αρχαιολογικών ανακαλύψεων και ανασκαφών, τα όρια αρχαιοκαπηλίας και νόμιμης ανασκαφής δεν ήταν ακόμα σαφή. Η ελληνική παράδοση ήταν γεμάτη από δεισιδαιμονικές ιστορίες, όπως για μια χρυσή γουρούνα που ήταν θαμμένη μαζί με επτά χρυσά γουρουνάκια, ή για δώδεκα χρυσά αχλάδια. Κάθε τόσο, ένα τυχαίο εύρημα, ένας τάφος που ανοιγόταν στο όργωμα, ένας ξένος περιηγητής με κάποιο χάρτη και ένα βιβλίο στο χέρι, που έσκαβε κι εύρισκε τον αμύθητο θησαυρό, δικαίωνε τις προσδοκίες. Ακόμα και σήμερα, ο νόμος προβλέπει τη χορήγηση άδειας για έρευνες προς ανεύρεση θησαυρών υπό όρους. Οι αρχαιοκάπηλοι βεβαίως οδηγούμενοι από την απληστία προτιμούν την παράνομη ανασκαφή.

Διάφορα παραδείγματα

Οι Κρητικοί γνώριζαν πολύ καλά ότι η γη τους έκρυβε πολλά αρχαία τα οποία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έπαιρναν τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και ήθελαν με κάθε θυσία να σταματήσει αυτή η ιστορία. Την κρίσιμη δεκαπενταετία μεταξύ του 1883 και του 1898 συνεστήθη ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου και τα μέλη του ήλθαν γρήγορα σε επαφή με τους εταίρους της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ανταλλάσσοντας επιστολές, πληροφορίες και συμβουλές. Τότε ξεκίνησε μια συνεργασία που σκοπό είχε την καταγραφή και περισυλλογή των ευρεθέντων αρχαίων, την απαλλοτρίωση οικοπέδων όπου είχαν εντοπισθεί αρχαία κατάλοιπα και γενικότερα την αποτροπή της φυγάδευσης των αρχαίων στο εξωτερικό, την ενημέρωση του πληθυσμού για την αξία των αρχαίων που ήταν θαμμένα στα χωράφια και, τέλος, την καταγραφή των έργων που ανήκαν σε διάφορες αξιόλογες και ήδη πλούσιες ιδιωτικές συλλογές. Η συνεργασία μεταξύ Αρχαιολογικής Εταιρείας και Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου υπήρξε κατά διαστήματα στενή και αρκετές φορές έφθασαν στην Κρήτη από την Αθήνα χρήματα για να αγορασθούν οικόπεδα όπου είχαν εντοπισθεί αρχαιότητες, όπως δείχνει και η επιστολή του Στέφανου Κουμανούδη προς τον Ιωσήφ Χατζηδάκη όπου αναφέρεται η συνδρομή της Εταιρείας στον εμπλουτισμό του Μουσείου του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. Στην επιστολή λοιπόν της 10ης Αυγούστου 1886 ανακοινώνεται η απόφαση της Εταιρείας «να επικουρήση τω Συλλόγω διά χρηματικής τινος εισφοράς εκ του ταμείου της Αρχαιολογικής Εταιρίας. Οθεν πέμπομεν υμίν φορτωτική χρηματοδέματος περιέχοντος διακόσια χρυσά νομίσματα των είκοσι φράγκων, ίνα μεταχειρισθή αυτά το Συμβούλιο του Συλλόγου όπως ήθελε κρίνη σκοπιμώτερον». Τα στοιχεία αυτά περιέχονται στο βιβλίο του Γιάννη Σακελλαράκη "Αρχαιολογικές αγωνίες στην Κρήτη του 19ου αιώνα".

Άραγε τι αρχαιότητες να περιείχε ο πολύ σημαντικός αρχαίος τύμβος που ήταν ορατός στον Σώστη της Αμαλιάδας μέχρι τη νύχτα της άνοιξης του '92; Όταν όπως είπε σε συνέντευξη της η έφορος αρχαιοτήτων Ολυμπίας κ. Ξένη Αραπογιάννη, έφθασαν ένα ερπυστριοφόρο κι ένα φορτηγό, έκοψαν στα δύο τον τύμβο, φόρτωσαν όλα τα χώματα και τα πήραν μαζί τους για να ψάξουν με την ησυχία τους το περιεχόμενο!!!

Σε άλλη μια περίπτωση στην ορεινή Ολυμπία, στην Αγία Τριάδα, οι αρχαιοκάπηλοι άνοιξαν 8 ασύλητους αδιατάρακτους τάφους, ίσως τους σπουδαιότερους του νεκροταφείου, μάλιστα οι αρχαιοκάπηλοι διέρρηξαν την αρχαιολογική αποθήκη και δούλεψαν χρησιμοποιώντας τα εργαλεία των αρχαιολόγων. Επίσης δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου η αρχαιολόγοι μαθαίνουν για την ύπαρξη άγνωστων νέων αρχαιολογικών χώρων γιατί τούς ανακάλυψαν πρώτοι οι αρχαιοκάπηλοι και έτσι έγιναν γνωστοί.

 Ο αρχαιολόγος Γιώργος Ρεθυμιωτάκης  που έχει ως σφαίρα δράσης την απομονωμένη Νότια Κρήτη, μιλά σε συνέντευξη του για επαγγελματίες, οπλισμένους και οργανωμένους. Πώς δουλεύουν; «Πάνε πολλοί μαζί και μοιράζονται τις δουλειές, έτσι ώστε να μη χρειάζονται πάνω από 1-2 βράδια. Ορισμένοι κοσκινίζουν τα χώματα, άλλοι σκάβουν, άλλοι παραφυλάνε, φθάνουν μέχρι το δάπεδο του τάφου. Έτσι κι αλλιώς, η ύπαιθρος φυλάσσεται ελάχιστα. Πολλές φορές όμως σκαλίζουν και γκρεμίζουν τοίχους, καταστρέφουν από άγνοια. Το 1997 συνελήφθη αρχαιοκάπηλος επ' αυτοφώρω μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Γόρτυνας, που εκτείνεται σε χιλιάδες στρέμματα. Είχε μαζέψει νομίσματα, βαρίδια μολυβένια και κομμάτια από σταυρούς.

Οι αρχαιοκάπηλοι είναι οργανωμένοι σε ομάδες. Εργολάβοι πήγαιναν, τα προηγούμενα χρόνια, στην πλατεία χωριών της Αιτωλοακαρνανίας και έπαιρναν εργάτες να σκάψουν μεροκάματο για ν' ανοίξουν αρχαίους τάφους. Σήμερα τα κόλπα έχουν εξελιχθεί. Σκάβουν, μπαζώνουν τον λάκκο ξανά με χώμα και σκορπίζουν από πάνω και χόρτα για να μη γίνουν αντιληπτοί από τους ιδιοκτήτες των χωραφιών. 

Πριν από 15 χρόνια περίπου, στον αρχαιολογικό χώρο της Πλευρώνας στην Αιτωλοακαρνανία, την ίδια ώρα που το συνεργείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας καθάριζε τον χώρο, οι αρχαιοκάπηλοι δίπλα έμπαιναν και έβγαιναν σε ένα λάκκο που είχαν σκάψει ανενόχλητοι. Ειδοποιήθηκε η Αστυνομία. Σκόρπισαν κι έφυγαν μόνο όταν άκουσαν τη σειρήνα του περιπολικού. Το βράδυ τους έπιασαν όλους και όλοι ισχυρίσθηκαν ότι δεν έψαχναν για αρχαία, αλλά έψαχναν για λίρες!!!

Στη Νάξο, πρωτεύουσα της αρχαιοκαπηλίας του Αιγαίου, στο χωριό Κωρνιακοί, ένας χωριανός πούλησε έναν Κούρο και αγόρασε ένα λεωφορείο. Όταν έβλεπαν οι χωριανοί να φθάνει το λεωφορείο, έλεγαν: «Έρχεται ο Κούρος». Τα κυκλαδικά ειδώλια, που έβγαιναν από τους τάφους, επωλούντο «πόντος και λίρα» και πολλά σπίτια χρησιμοποιούσαν τις «κούκλες» για στολίδι. Ένας επαγγελματίας αρχαιοκάπηλος ο Βάγιας ­ που έδρασε στη δεκαετία του '70 και με τα προϊόντα της δράσης του γέμισε το Μουσείο της Βραυρώνας, χάραξε κάποτε τα αρχικά του σ' έναν αρχαίο τάφο. Τα αναγνώρισαν οι αρχαιολόγοι, όταν πήραν σειρά να τον ανασκάψουν.

Το 1997 μια συλλογή 1.000 νομισμάτων των αρχαϊκών και ρωμαϊκών χρόνων, ανευρέθησαν σε θυρίδα της Ιονικής Τράπεζας. Αν και τα ευρήματα δεν ήταν ιδιαίτερης αρχαιολογικής αξίας, εκτιμήθηκαν γύρω στα 25 με 30 εκατομμύρια δραχμές, σειρά ερωτηματικών δημιουργεί η ταυτότητα του κατόχου της θυρίδας αφού από την αναδίφηση των αρχείων των αρμόδιων υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού αλλά και των Υπηρεσιών Δίωξης της Αρχαιοκαπηλίας δεν εντοπίστηκε πουθενά το επώνυμο «Καλογερόπουλος» που φέρεται κάτοχος του ξύλινου ερμαρίου με τα αρχαία νομίσματα. Από τους καταλόγους της Εφορείας Αρχαιοπωλών και Ιδιωτικών Συλλόγων, του Νομισματικού Μουσείου αλλά και από το αρχείο σεσημασμένων αρχαιοκαπήλων των διωκτικών αρχών δεν ανευρέθη πουθενά, για το διάστημα 1930-1950, κανένας με το συγκεκριμένο επώνυμο που ως επίσημος συλλέκτης ή εκνόμως ασχολούμενος με τη συλλογή αρχαίων νομισμάτων θα μπορούσε να ήταν «δικαιούχος» αυτής της θυρίδας.

Τα μουσεία μας είναι γεμάτα από έργα τέχνης, τα οποία «ανακαλύφθηκαν» από αρχαιοκαπήλους. Η περίπτωση του Θησαυρού των Αηδονιών το 1977,  προήλθε από τη σύληση πολύχρυσων βασιλικών τάφων στην περιοχή της Νεμέας, με μάχες και ανταλλαγή πυροβολισμών μεταξύ αντιπάλων αρχαιοκαπήλων είναι ένα άλλο λαμπρό παράδειγμα. Οι αρχαιολόγοι, όπως συνήθως συμβαίνει, συμπλήρωσαν την ανασκαφή του μυκηναϊκού νεκροταφείου, του 16ου-15ου αι. π.Χ., βρήκαν κοσμήματα που είχαν διαφύγει της προσοχής των αρχαιοκαπήλων και όταν αυτός ο θησαυρός ­ έπειτα από 15 χρόνια ­ το 1993 εμφανίσθηκε προς πώληση σε γκαλερί της Νέας Υόρκης, μπόρεσαν ν' αποδείξουν στα αμερικανικά δικαστήρια ότι ορισμένα χρυσά δακτυλίδια τα οποία είχαν βρεθεί στις σωστικές τους ανασκαφές στ' Αηδόνια, προέρχονταν από το ίδιο χέρι, του τεχνίτη, την ίδια εποχή, τη μυκηναϊκή, τον ίδιο τόπο, και πέτυχαν την επιστροφή τους.

Άλλη μια πρόσφατη περίπτωση είναι το ιερό της Ίσιδος στον Μαραθώνα, κτίσμα της εποχής του Ηρώδη Αττικού. «Δεν υπάρχει όμοιό του πουθενά» λέει για το ιερό η αρχαιολόγος κυρία Ιφιγένεια Δεκουλάκου, υπεύθυνη της ανασκαφής από τη B' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στο Βήμα. Η κυρία Δεκουλάκου άρχισε την ανασκαφή το 2001 επιλέγοντας ως σημείο εκκίνησης μια τρύπα στο έδαφος που είχαν κάνει οι αρχαιοκάπηλοι στη νότια πλευρά του ιερού. Αλλά και το θέμα πού έγινε γνωστό, την ίδια ώρα που έγραφα αυτές τις αράδες, από την κυριακάτικη ελευθεροτυπία (26/10/2003), για τα 17.000 αρχαία αντικείμενα που βρέθηκαν κρυμμένα και αδήλωτα σε 33 παράνομες αποθήκες, σε τέσσερις χώρες και ήταν προς πώληση σε μουσεία και δημοπρασίες του εξωτερικού, από γνωστούς εμπόρους αρχαιοτήτων, είναι άλλο ένα παράδειγμα. Τα αντικείμενα αυτά προέρχονται στο μεγαλύτερο μέρος τους από λαθρανασκαφές στην Ελλάδα.

Στα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας δεν βρίσκονται αναμεμιγμένοι μόνο άντρες. Γυναίκες έχουν αρχίσει, σύμφωνα με αξιωματικούς της Ασφάλειας, να εισχωρούν στα κυκλώματα κλεπταποδοχής και αρχαιοκαπηλίας ως συνεργοί. Μέσα σε πέντε χρόνια έχουν συλληφθεί 38 γυναίκες για αρχαιοκαπηλία!

Υποβρύχια λαθρανασκαφή

Βεβαίως σε αυτές τις περιπτώσεις τα πράγματα είναι ιδιαίτερα δύσκολα. Ο χρόνος, ο εξοπλισμός, τα έξοδα και η εμπειρία που απαιτείται, κάνουν τέτοιες δραστηριότητες απαγορευτικές για τους πολλούς. Συνήθως οι περισσότερες απόπειρες γίνονται σε ήδη γνωστά ναυάγια. Το να εντοπίσεις ένα ναυάγιο είναι πολύ δύσκολο και η θάλασσα κρύβει πολλές εκπλήξεις. Κάτω από το νερό η ορατότητα δεν ξεπερνά τα 20 μέτρα ακόμη και αν το μήκος του πλοίου φτάνει τα 70 μέτρα. Όπως καταλαβαίνετε μπορεί κάποιος να περάσει σχεδόν δίπλα (στα 20 μέτρα) και να μην το δει, αλλά ακόμη και αν εντοπιστεί το ναυάγιο, ακόμη και αν σου πουν εκεί είναι ο θησαυρός μπες και πάρ' τον, πώς θα τον εντοπίσεις μέσα στο κατωκάραβο, έπειτα από 100 ή 200 χρόνια; Μπορεί να κάθεσαι πάνω από  τον θησαυρό και να μην τον βρεις ποτέ. 

Το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιοτήτων ιδρύθηκε το 1973 με πρωτοβουλία ιδιωτών και με την συνδρομή αρχαιολόγων, επιστημόνων και αυτοδυτών , άρχισε την έρευνα στους Ελληνικούς βυθούς συνεργαζόμενο με την αρχαιολογική υπηρεσία. Το 1976 η αρχαιολογική υπηρεσία ίδρυσε την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Η φύλαξη των γνωστών με ναυάγια περιοχών είναι σχεδόν αδύνατη, τα κοντύλια ως συνήθως δεν επαρκούν και ο εξοπλισμός πού έχουν στην διάθεση τους δεν επαρκεί. Επίσης το μεγαλύτερο μέρος των βυθών μας είναι αχαρτογράφητο. Όλα αυτά συντελούν στο να μην προστατεύονται επαρκώς τα 20.000 ναυάγια (τα μέχρι τώρα γνωστά) που βρίσκονται στις θάλασσες μας.  

Οι ψαράδες οι οποίοι συνήθως ρίχνουν τα δίχτυα τους σε περιοχές με ναυάγια πολύ συχνά βρίσκουν διάφορα αντικείμενα. Γνωστή σε όλους μας είναι η περίπτωση των Καλύμνιων ψαράδων πού συχνά εντοπίζουν αρχαιότητες. 

Επίλογος

Ίσος αναρωτηθείτε γιατί μια ιστοσελίδα που έχει σαν βασικό αντικείμενο την κυκλοφορία του νομίσματος στον Ελλαδικό χώρο και την ενημέρωση του συλλέκτη για θέματα που τον αφορούν άμεσα, καταγράφει ένα τέτοιο θέμα σε βασική της ενότητα και όχι με μορφή άρθρου στο πόρταλ. Αυτό γίνετε σαν συνέχεια των θεμάτων αυτής της ενότητας για να δείξω το κακό πού γίνετε στην χώρα μας, αλλά και στην επιστημονική έρευνα, με τις λαθρανασκαφές. Όλα όσα διαβάσατε προκύπτουν από διάφορα άρθρα που βρίσκονται τα τελευταία χρόνια στο αρχείο μου από εφημερίδες όπως τα νέα, το βήμα, η ελευθεροτυπία και άλλες και από κανάλια όπως το στάρ, το άλτερ και το άλφα.

Αυτό που βγαίνει σαν συμπέρασμα είναι, ναι στην νόμιμη έρευνα για ανεύρεση θησαυρών, όχι στις λαθρανασκαφές, όχι στην αρχαιοκαπηλία. Και η νόμιμη έρευνα θα σας φέρει κέρδος, εφόσον προσβλέπετε σε αυτό. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός ψαρά στην Αστυπάλαια ο οποίος, το 2001, βουτώντας σε βάθος 35 μέτρων ανακάλυψε κάτι που του κίνησε την περιέργεια. Έπειτα από πολλές προσπάθειες ανέσυρε 40.000 ασημένια και χρυσά νομίσματα, τα οποία τα παρέδωσε και πήρε ως ανταμοιβή 120 εκατομμύρια δραχμές.

Κλείνοντας θα έλεγα ότι περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας όταν πέφτουν στην αντίληψη σας θα πρέπει να τις καταγγέλλετε άμεσα. Επίσης ποτέ να μην αγοράζετε προϊόντα λαθρανασκαφής, γιατί εκτός ότι είναι παράνομο, συμβάλετε με αυτό τον τρόπο στην μείωση τέτοιων δραστηριοτήτων. 

/Κορυφή/